(Trích trong Rảo Bước Quanh Sân Khấu Kịch Tây Phương, Chương 9, phát hành 2020)
205. Giai đoạn “Sau Hậu Hiện Đại” (After Postmodernism), có thể sử dụng, dù không được chính xác, khoảng thời gian từ đầu thập niên 1990 cho đến 2010. Khi triết học, văn chương và nghệ thuật thế giới bối rối trước sự hỗn loạn của những lý thuyết và những khuynh hướng văn học mới. Trong lúc sự phát triển khoa học điện tử tạo ra nghi vấn cho các lãnh vực nhân văn. Văn chương và nghệ thuật cần được điều chỉnh theo chiều hướng ảnh hưởng của kỹ thuật đang chiếm ngự và hiện diện khắp nơi trong đời sống hàng ngày.
206. After Postmodernism là khoảng thời gian chờ đợi một chủ nghĩa văn hóa, văn học hoặc khoa học mới, thay thế cho chủ nghĩa Hậu Hiện Đại đã lỗi thời. Sự vắng mặt của một chủ nghĩa chủ chốt tạm nhìn như một cuộc tổng tuyển cử mà các chủ nghĩa ứng cử chưa có nhân vật nào nổi bật. Người trong giới có thể cổ động, hoan hô ầm ĩ, nhưng chưa có kết quả chính xác.
207. Thế kỷ 21 là thế kỷ của đa văn hóa và toàn cầu hóa với những tầm nhìn rộng lớn và sâu xa hơn. Hậu quả dẫn đến quyền lực thế giới đối chọi và truyền bá sai lạc bởi sức mạnh của internet và các hệ thống truyền thông “khổng lồ – bí ẩn”. Quyền lực bao gồm chính trị, kinh tế, văn hóa, giáo dục. đảng phái, phong trào, và cá nhân. Kịch là một trong những nghệ thuật phản ảnh tâm trí và cảm xúc của con người đối với những đe dọa kể trên. Vì để có khả năng tác động trên khán giả, kịch đòi hỏi sự nhập thế, xung đột, đấu tranh, dù bằng lý trí đối đầu với thực tế hoặc bằng vô thức đánh động tâm can qua hư cấu.
208. Nhưng hiệu quả phổ thông hơn, mở rộng chân trời thưởng ngoạn hơn, khi kịch bản trở thành bản kịch phim (Dramatic Screenplay). Song song với màn ảnh và truyền hình, sân khấu cũng phát triển nhiều thử nghiệm. Một số thể loại kịch mới đáng được quan tâm.
209. Kịch đương đại thay đổi từ nội dung đến hình thức. Sự thay đổi không chỉ biến chuyển tự nhiên theo nhịp sống thời đại và phát minh khoa học, mà sự thay đổi còn do tài hoa của kịch tác gia, đạo diễn, kỹ sư điện tử, kỹ thuật viên sân khấu… theo những khuynh hướng hoặc quan niệm về thẩm mỹ mới. Khả năng sáng tạo kích thích và thúc đẩy sự thay đổi và sự thay đổi thành hình do xã hội cho phép nó thể hiện theo ý riêng.
210. Năm 1991, tại Hoa Kỳ, Matt Adams và Niki Jewett, Will Kittow, Ju Row Farr, John Hardwick, Jamie Iddon, Nick Tandavanitj thành lập một nhóm nghệ sĩ đưa ra lý thuyết Blast. Mục đích khám phá khả năng và hiệu quả của các phương tiện kỹ thuật để tạo ra các hình thức biễu diễn và mang đến những gì mới lạ. Họ tạo ra sự giao tiếp với khán giả trên mạng lưới và truyền thanh, kể cả điện thoại di động. Nhóm Blast đặt trụ sở ở Portslade. Lưu diễn khắp Hoa Kỳ và thế giới.
Năm 1998, họ hợp tác với phòng thí nghiệm của đại học Nottingham, tìm kiếm nhiều loại dược phẩm để tạo ra những tác dụng trên sân khấu, ví dụ như mưa, cát sa mạc…
Cảnh trên sân khấu Blast
211. Năm 2000, đạo diễn nghệ thuật Felix Barrett thành lập công ty Punchdrunk về kịch nghệ và sân khấu tại Anh Quốc. Mở đầu phong trào “Immersive” (Tạo ra hình ảnh trong không gian ba chiều chung quanh khán giả.) Cho phép khán giả được tự do lựa chọn muốn xem điều gì, đi đâu trong một tuồng kịch trải dài với nhiều màn diễn khác nhau, xảy ra cùng một lúc. Tên chuyên gọi là “Đi dạo sân khấu” (Promenade theatre). Thường khi, kịch diễn trong một tòa lầu cao lớn. Xem một lần không thể biết hết toàn bộ, chỉ biết phần diễn mà người xem tự chọn.
Để khán giả ý thức sự tham dự, kịch đòi hỏi người xem phải có thái độ hoặc hành động gia nhập. Ví dụ, khán giả mang mặt nạ tùy vào thể loại kịch, mặt nạ, trang phục có thể khác nhau. Hoặc khán giả phải thắp đèn cầy để tự soi, tự xem. Hoặc khán giả chọn đi dâu, diễn viên sẽ tìm đến.
Năm 2015, Punchdrunk phát triển chương trình mới đưa vào thế giới: Punchdrunk International. Kịch bản nổi tiếng là Sleep No More, (Đừng Ngủ Nữa), Believe Your Eyes, (Thấy Mới Tin), giải thưởng Silver Lion về thể loại giải trí của Cannes 2017.
Punchdrunk là danh từ mượn từ mô tả tình trạng của võ sĩ quyền anh, mắc phải hội chứng này sau khi bị những cú đấm nặng ký vào đầu. Trong trường hợp kịch nghệ, đây là cách cảm nhận. Bằng nhiều phương pháp, kỹ thuật và phương tiện điện tử, kịch và sân khấu đưa ra những kích động và áp đảo đến mọi giác quan của khán giả, để khán giả ghi vào bộ nhớ bằng cảm giác và cảm xúc.
Cảnh trên sân khấu Punchdrunk
212. The Theatre of the Oppressed (Nhà hát của những người bị áp bức) được thành lập bởi nhà soạn kịch và đạo diễn Ba Tây, Augusto Boal (1931-2009). Bắt nguồn từ những đấu tranh của các nông dân ở Châu Mỹ Latin. Nhà hát của người bị áp bức là phong trào kịch nổi bật trong những vùng đệ tam quốc gia như Trung Đông, Ấn Độ, Châu Mỹ Latin và một số quốc gia chưa phát triển. Mục tiêu của họ là đưa ra những vấn đề đối kháng, cải cách chính trị, xã hội và thuộc địa.
Tác phẩm của Boal, Center for Theatre of the Oppressed (Trung Tâm Nhà Hát Của Những Người Bị Áp Bức) được dịch ra 35 thứ tiếng. Trong những trung tâm này, kịch sử dụng những kỹ thuật quen thuộc một cách khác lạ và có mục tiêu gây chú ý. Ví dụ, họ sử dụng thân thể người thật tạo thành tượng thạch cao hoặc đất sét. Những hình ảnh video sống động đang chạy bị đông lạnh, ngắt khoảng. Những khao khát, những ước mơ của những người bị áp bức được trình bày trực tiếp với khán giả. Khán giả được mời nhập vào kịch để giải quyết những vấn đề chính trị đàn áp, xã hội đồi trụy, hoặc có khả năng thay đổi những nhân vật đang đóng kịch trên sân khấu. Quan điểm chính của họ là “toàn cầu hóa sự áp bức”. Tạo ra tiếng nói chung cho thế giới. Đòi hỏi sự bình đẳng và tự do chung cho loài người. Cấu trúc này đã mang đến sự thành công cho The Theatre of the Oppressed.
213. Nhà Hát Thể Lý (Physical Theatre) là sân khấu về những cử động thể chất như biểu diễn hành động, điệu bộ, cử chỉ, nhảy múa… Phương pháp chính là dùng ngôn ngữ thể lý trình bày câu chuyện. Ít khi sử dụng đối thoại hoặc lời hát. Mô tả tình tiết và cảm xúc về một câu chuyện bằng thể lý thuộc vào việc làm trừu tượng. Thường khi là những hành động kịch của nhân vật, cộng hưởng với âm thanh và ánh sáng, tạo thông tin cảm nhận. Một loại thông tin dễ bị hiểu lầm. Tuy nhiên, nghệ thuật thưởng ngoạn đối với kịch đương đại, không đặt nặng vấn đề “hiểu” mà quan tâm đến vấn đề “ấn tượng”.
Cách thực hiện cũng khác nhau tùy vào quan điểm và kỹ thuật trình diễn về thể lý trong kịch. Ví dụ như nhóm Forced Entertainment và Double Edge Theatre Company có quan điểm khác biệt khi thực hành trên sân khấu.
Sử dụng cơ thể để kể chuyện là tài năng và học thuật của diễn viên trên Sân Khấu Thế Lý. Diễn viên phải có khả năng tự khảo sát tỉ mỉ những thái độ và hành động của bản thân để có thể diễn đạt qua nghệ thuật và thẩm mỹ một cách riêng. Không chỉ là biểu đạt nội tâm, mà bằng cách nào đó, nối kết với không khí và vấn đề xã hội, chính trị, đời sống.
Cảnh Trên Sân Khấu Thể Lý
214. Cụm từ Environmental Theatre (Nhà Hát Hoàn Cảnh) do Richard Schechner sử dụng lần đầu năm 1968 nhằm chỉ những nhà hát nỗ lực nâng cao nhận thức của khán giả bằng cách loại bỏ khoảng không gian giữa khán giả và diễn viên. (Khác với kịch về môi trường, môi sinh.)
Cảnh tượng sân khấu thường được xây dựng theo hoàn cảnh nhiều tầng, như ban công, đường dốc, trên lầu, dưới lầu…Phạm vi diễn kịch ăn sâu vào vùng khán giả. Địa hình được cân nhắc để diễn viên có thể diễn với khán giả, gây ra những thú vị bất ngờ. Khán giả tham gia bằng nhiều cách khác nhau, kể cả những hành vi nhỏ nhặt, như phải cởi giày… Nhằm gia tăng khả năng chú ý và liên tưởng để đúc kết cốt chuyện, các kịch tác gia và đạo diễn xây dựng nhiều cảnh xảy ra cùng một lúc trên sân khấu, hoặc trên và dưới sân khấu.
Cảnh ờ ngoài đường thường được xây dựng nơi những khu phố, nhất là những nơi vô chủ. Kịch ngoài trời thịnh hành từ gần cuối thế kỷ 20 sang thế kỷ 21. Khái niệm này bắt nguồn từ thời Trung Cổ và ở Á Châu, những hát dạo, gánh xiếc rong, gánh múa rối, sơn đông mãi võ, … đi trình diễn từ làng này sang làng kia, từ phố lớn đến phố nhỏ.
Cảnh Trên Sân Khấu Hoàn Cảnh
Cảnh Diễn Ngoài Nhà Hát
(Diễn trong khung cửa gương trưng bày hàng)
Theo nguyên tắc chung, Nhà Hát Hoàn Cảnh có thể được định nghĩa là bất kỳ hình thức nhà hát nào mà khán giả không thể nắm bắt toàn bộ không gian diễn kịch một cách bình thường. Mỗi khán giả có thể kết hợp và đúc kết khác nhau. Sân khấu trong nhà hát hoặc ngoài trời có thể bao quanh phần lớn hoặc toàn thể khán giả. Dự án tương lai của các nghệ sĩ như Jacques Polieri, Federick Kiesler, Walter Gropius… sẽ đặt khán giả ở giữa khối hình cầu và họ diễn chung quanh.
215. Hip-Hop Theater (Nhà Hát Hip Hop) được Danny Hoch định nghĩa, nhà hát Hip Hop phải phù hợp với lãnh vực của biểu diễn sân khấu. Phải được xây dựng, phát triển bởi những thế hệ hip hop và những người tham gia văn hóa hip hop.
Nhà hát Hip Hop là một thể loại nhà diễn kết hợp điệu nhảy hip hop, đối thoại, âm nhạc đô thị, Rap, … để thể hiện những câu chuyện hiện tại, vấn đề muôn năm hay thời sự, bằng ngôn ngữ hip hop. Văn hóa hip hop mang nhiều khái niệm dị biệt giữa các chủng tộc, vì vậy, sân khấu trình diễn cũng mang nhiều nét khác nhau, ví dụ như văn hóa hip hop Phi Châu và Pháp. Những nghệ thuật khác được quan tâm trong khu vực hip hop là nghệ thuật vẽ trên tường, biểu diễn quyền thuật, và DJ…
Nhà hát Hip Hop có nguồn gốc từ phong cách nói đặc thù của Phi Châu, gọi là Africa Orature. Học giả J.P. Clark-Bekederemo cho rằng, diễn viên hip hop là nhà trình diễn với bản sắc thi sĩ và nhạc sĩ. Nói một cách kỹ thuật hơn, ngay trong lúc người hip hop biều diễn, âm nhạc và thi ca đồng hòa tấu.
Sản phẩm của nhà hát Hip Hop bao trùm rộng rãi từ biểu diễn cá nhân cho đến trình diễn bởi tập đoàn, từ một buổi diễn cho đến những lễ hội kéo dài cả tuần lễ. Hip hop trở thành phổ thông nhờ âm nhạc và phim ảnh.
216. Trình diễn hip hop ngoài đường phố thường do những nhóm nghệ sĩ không chuyên nghiệp, tuy nhiên họ có rất nhiều sáng kiến và tài năng riêng đã đóng góp vào nghệ thuật này những phong cách biểu diễn mới lạ. Từ khi phong trào và văn hóa hip hop được đưa lên màn ảnh video và phim ảnh Hollywood, nghệ thuật này lan rộng khắp thế giới, nhất là trong những thế hệ trẻ.
217. Sự thay đổi nội dung tạo ra một số thể loại kịch mới. Sự thay đổi hình thức dựa lên sự dàn dựng và sự áp dụng kỹ thuật video, âm thanh, ánh sáng, tạo ra một số sân khấu mới. Trong thực tế, sự thay đổi nội dung luôn luôn đòi hỏi hình thức phải thay đổi theo. Ngược lại, ý tưởng dàn dựng, cấu trúc ca hát, nhảy múa, cũng đòi hỏi nội dung phải thay đổi. Kịch đương đại tập trung tất cả những lý thuyết, quan niệm, phương pháp, nghệ thuật sở hữu bởi hai chủ nghĩa đối lập, vì vậy, kịch đương đại chứa đựng nhiều phức tạp và mâu thuẫn.
Cảnh Trên Sân Khấu Hip Hop