Trần Hữu Thục

Văn học Thổ Dân Hoa Kỳ: văn chương là một cách thế hiện hữu

Thổ Dân Mỹ (American Indians) chiếm chưa tới một phần trăm dân số Hoa Kỳ, nhưng đại diện cho hơn một nửa số lượng ngôn ngữ và sắc dân của quốc gia tạp chủng này. Thuật ngữ “thổ dân” bao gồm khoảng chừng hơn 500 nhóm chủng tộc khác nhau sống rải rác trên lục địa Bắc Mỹ (North America) tiêu biểu cho một nguồn suối vô cùng đa dạng về chủng tộc, văn hóa, địa phương, tôn giáo, truyền thống. Như ta biết, từ indian để chỉ thổ dân ở Hoa Kỳ là một lầm lẫn của Columbus vì ông tưởng lầm nơi đặt chân đến là nước Ấn Độ (India). Nhưng thuật ngữ này đã được viết trong Hiến Pháp Hoa Kỳ để chỉ thổ dân, cho nên cuối cùng nó vẫn được dùng cho đến ngày nay. Mỗi bộ lạc được gọi bằng nhiều tên khác nhau, khi thì bằng tiếng Anh, khi thì bằng tiếng của bộ lạc đó, khi thì bằng tiếng Tây Ban Nha được thổ-dân-hóa, có khi lại bằng một thứ tiếng hỗn hợp nào đó. Do cuộc đấu tranh lâu dài, các bộ lạc được chính quyền Hoa Kỳ dành cho một số quyền lợi và nhiều quy định đặc biệt khác. Hiện nay, có khoảng chừng 550 bộ lạc được có chính quyền bộ lạc riêng, liên hệ với chính phủ liên bang dưới hình thức Chính phủ-Chính phủ. Chính quyền liên bang còn dành chừng 300 vùng đất gọi là lãnh địa thổ dân (Indian reservations) cho các bộ lạc và xem như đó là tài sản riêng của họ. Hầu hết trong số đó có hệ thống tòa án, bộ tư pháp và lực lượng cảnh sát riêng. Một số lãnh địa có diện tích đất đai rất rộng, rộng hơn nhiều tiểu bang. Chẳng hạn lãnh địa Navajo rộng đến mười bốn triệu acres, lớn gấp ba tiểu bang Massachusetts và lớn hơn tám tiểu bang khác. Có thể kể tên một số bộ lạc quan trọng: Mohawk (còn gọi là Iroquois), Mohican (hay Mohegan), Creek, Cherokee, Navajo, Zuni, Hopi, Yavapai, Apache, Kiowa, Pawnee (Pani, Panana hay Panimaha), Osage, Kwakiutl, Shoshone, vân vân…

Dẫu vậy, trong một nước Mỹ quá đông, quá lớn với vô số vấn đề phải đối phó, thổ dân Mỹ dường như chẳng đóng vai trò gì đáng kể. Chúng ta biết họ qua các phim ảnh nói về dân da đỏ, qua việc họ được cho làm chủ các sòng bạc miễn thuế, hoặc lâu lâu lại nghe nói có một vụ nổi loạn nào đó, ở một nơi nào đó của một vài bộ lạc thổ dân nào đó trong lãnh thổ mênh mông của Hoa Kỳ. Nói chung, họ chẳng gây nên một ấn tượng nào rõ nét. Năm 2002, phi công John Bennett Herrington thuộc bộ lạc “Chickasaw Nation” đã trở thành phi hành gia không gian đầu tiên của thổ dân Mỹ bay trên phi thuyền Endeavour, kéo dài 13 ngày, 18 giờ và 47 phút. Cũng chẳng có mấy ai lưu ý, chỉ trừ những người thuộc bộ lạc Chickasaw của anh ta. Thực ra, bao nhiêu năm qua, những người Thổ Dân Mỹ thuộc đủ mọi bộ lạc trên đất nước này cố gắng không ngừng nghỉ để chứng minh sự tồn tại của họ bằng một hình thức khác lâu bền hơn và hiệu quả hơn: hình thức văn chương. Nhiều học sinh, một khi thông thạo Anh Văn, bắt đầu kể lại các câu chuyện của họ và nhờ thế đã khai sáng ra một thời kỳ gọi là thời kỳ Phục Hưng Thổ Dân Hoa Kỳ (Native American Renaissance) vào cuối những năm thập niên 1960 và đầu thập niên 1970. Có thể nói mốc điểm đầu tiên là năm 1968, khi Scott Momaday, một nhà văn thổ dân cho xuất bản truyện dài House Made of Dawn, kể về một cư dân thành phố gốc thổ dân tranh đấu để phục hồi truyền thống của mình. Tác phẩm này, sau đó, đoạt giải Pulitzer. Đó là tác phẩm đầu tiên của một thổ dân viết về đời sống thổ dân. Sau đó là Leslie Silko với truyện dài Ceremony, mô tả những nghi lễ cổ xưa pha trộn cùng các cuộc tranh đấu hiện tại của thổ dân Mỹ. Ngoài ra, còn có các cây bút khác như Paula Gunn Allen, Linda Hogan, Joy Harjo và James Welch lần lượt xuất hiện trên văn dàn Mỹ, viết trực tiếp về đời sống thổ dân. Nhưng dấu mốc quan trọng nhất phải đợi đến mười ba năm sau. Năm 1981, Geary Hobson, thuộc bộ lạc Cherokee-Quapaw, bang Arkansas – tác giả truyện dài Last of the Ofos (1999), và cũng là giáo sư Anh Văn tại đại học Oklahoma – cùng nhiều người khác tại đại học New Mexico cho xuất bản tuyển tập “The Remembered Earth: An Anthology of Comtemporary Native American Literature” đăng tải những bài viết về thổ dân. Năm sau, tháng 7/1982, Geary Hobson cùng với nhiều nhà trí thức thổ dân khác như Clara Sue Kidwell, Lana Grant, Barbara Hobson, Janet McAdams, Robert Allen Warrior, Gus Palmer và Jerry Bread chính thức đứng ra thành lập “Câu Lạc Bộ Thổ Dân Hoa Kỳ” (NWCA = Native Writers Circle of the America) quy tụ tất cả những nhà văn thổ dân trên khắp nước, giúp họ nhận ra bạn đồng hành nhằm mục đích tạo nên sự hiện diện văn chương (literary presence) được xem như một đóng góp hiệu quả vào quá trình phục hưng. “Trước năm 1968, hầu hết chúng tôi không hề biết những nhà văn thổ dân khác là ai. Khi tác phẩm House Made of Dawn của Scott Momaday ra đời, mọi chuyện như được mở toang ra. Tôi nghĩ thật là một điều tuyệt vời. Cuối cùng, những người thổ dân đã được nhìn nhận. Cảm giác thú vị đó vẫn còn ở nơi tôi mấy chục năm về sau”, Hobson phát biểu. Khởi đầu từ đó, trong suốt ba thập niên vừa qua, hàng trăm nhà văn, nhà thơ gốc thổ dân Hoa Kỳ dồn tất cả nỗ lực để hình thành một nền văn chương với mục đích đề cao và bảo tồn các giá trị văn hóa của riêng họ và để được mọi người thừa nhận. Người thì thực hiện những bản tin nho nhỏ phổ biến trong cộng đồng, người thì xuất bản những tập san nghiên cứu, người thì viết truyện, làm thơ. Đặc sắc nhất là tuyển tập thơ văn thổ dân “Growing up Native American: An Anthology” do Patricia Riley chủ trương. Đây là một tuyển tập gồm hai mươi bài viết của nhiều tác giả, bao gồm những cây bút thành danh như Leslie Marmon Silko, Scott Momaday, Louise Erdrich, Linda Hogan và Ortiz viết trong hai thế kỷ 19 và 20. Họ viết về sự nghèo khổ, về các chính sách của nhà cầm quyền da trắng chẳng hề ngó ngàng gì đến họ, thậm chí còn tìm cách xóa bỏ sự tồn tại của họ trong cộng đồng dân tộc Hoa Kỳ. Họ cũng viết về gia tài văn hóa giàu có, phong phú và đa dạng của họ và những phương cách mà họ sử dụng để giữ liên hệ mật thiết với gia tài văn hóa đó. Họ kể về thời thơ ấu, trong đó, họ bị bắt buộc phải nói chỉ tiếng Anh tại nhà trường. Họ bị trêu chọc, chế giễu, thậm chí bị cô lập nếu dám nói những câu thông thường như “good morning, teacher” hay “thank you” bằng tiếng riêng của bộ lạc mình. Các sự kiện đó bắt nguồn từ chính sách của nhà cầm quyền muốn tiêu diệt hẳn các nền văn hóa thổ dân để đồng hóa các thế hệ tuổi trẻ. Nhà văn Geary Hobson, thuộc chủng tộc Cherokee và Quapaw, trưởng thành ở Arkansas, cho biết ở trường tiểu học nơi ông theo học, học sinh nào lỡ nói tiếng thổ dân thì bị giáo viên “đuổi xuống cuối phòng vì họ không biết phải làm gì với chúng tôi. Giáo viên cho rằng chúng tôi là những học sinh lạc hậu”. Một số nhà văn hồi tưởng lại nhiều điều tệ hại, hậu quả của chính sách giáo dục thù nghịch đối với học sinh thổ dân. Một số chính sách đó có tính cách cưỡng bách đối với học sinh chẳng khác gì áp dụng kỷ luật trong quân đội. Trong vòng hai mươi năm kể từ khi “Native Writers Circle of the America” được thành lập, cộng đồng văn chương thổ dân đã thực hiện một bước nhảy lớn lao. Theo bà Carol Bruchac – tổng biên tập của cơ sở xuất bản “The Greenfield Review Press” tại Greenfield Center (New York) – thì khi mới thành lập vào năm 1984, danh sách tác giả và tác phẩm thuộc “Native Writers Circle of the Americas” chỉ là một trang giấy xếp lại với chừng một trăm tựa sách và ba mươi lăm tác giả. Hiện nay, danh sách đó tăng lên hơn bốn trăm tựa sách và hơn hai trăm năm mươi tác giả. Riêng số hội viên đã lên đến gần sáu trăm người. Vào những năm cuối thập niên 1990, khi số nhà văn thổ dân tăng vọt, cơ sở xuất bản của Bruchac bắt đầu chọn những nhà văn từ vùng Đông Bắc. Các cơ sở xuất bản đại học bây giờ chiếm lĩnh phần lớn thị trường sách báo thổ dân. Những nhà xuất bản lớn như Grove-Atlantic hay Simon & Schuster, đã xuất bản tác phẩm của Sherman Alexie và Leslie Marmon Silko, hai khuôn mặt sáng giá nhất trong nền văn chương thổ dân. “Đó là một hình thức phản kháng. Nếu không có một hội nhà văn, thì người thổ dân sẽ chẳng ai biết đến. Đôi khi, hạn từ “thổ dân” (native) là một ý tưởng trừu tượng. Nhưng khi chúng tôi diễn tả những ý tưởng bằng văn chương, thì chúng tôi có một cách diễn tả có giá trị biểu lộ hoàn toàn những gì thuộc về chúng tôi”, Simon Ortiz – một trong những nhà văn Thổ Dân nổi tiếng nhất hiện nay – phát biểu như thế tại một buổi đọc sách được tổ chức tại “American Indian Community House”, trung tâm thành phố Mahattan, New York. Simon Ortiz sinh năm 1941 tại Albuquerque, tiểu bang New Mexico. Ông lớn lên trong ngôi làng Acoma, một phần của bộ lạc Dyaanih hanoh. Ông biết nói tiếng Acoma, tiếng Anh và tiếng Tây Ban Nha thổ dân hóa. “Từ khi sinh ra đến khi tôi lên sáu, tôi nói tiếng Acoma và đó là thứ tiếng căn bản và là nguồn suối để sau này tôi dùng làm thơ, viết truyện, tiểu luận và nhiều tác phẩm khác”, Ortiz viết trong Woven Stone. Ông kể lại khi đi học, “mặc dầu tiếng thổ dân bị cấm đoán và bị thầy cô phạt bằng cách dùng thước kẻ đánh vào lưng hay vào đốt ngón tay, chúng tôi vẫn tiếp tục lén lút nói ngôn ngữ riêng của chúng tôi trong lớp học và nói công khai ngoài sân chơi nếu thầy cô không có mặt”. Cứ thế, Ortiz dành cả đời tranh đấu để có thể nói được ngôn ngữ riêng của bộ lạc mình. Bây giờ, những bài thơ của ông, viết cả bằng Anh Văn và bằng tiếng Pueblo, cho phép ông giữ được nền văn hóa của ông tồn tại. Ngoài Ortiz, hai khuôn mặt sáng giá nhất trong nền văn chương thổ dân là Sherman Alexie và Leslie Marmon Silko. Sherman Alexie sinh năm 1966 tại vùng lãnh địa Wellpinit, tiểu bang Washington, nói tiếng Spokane. Lúc đầu, ông theo học y khoa, nhưng sau chuyển sang học văn chương và tốt nghiệp đại học Washington. Ông làm thơ, viết văn và cho đến nay đã xuất bản tất cả 16 tác phẩm, trong đó có bảy tập thơ, nhiều truyện dài và tuyển tập truyện ngắn. Nổi tiếng nhất là Reservation Blues (1994) đoạt giải “Before Columbus Foundation’s American Book Award” và The Lone Rander and Tonto Fistfight in Heaven (1993) đoạt giải “Hemingway/PEN Award”. Ngoài ra, truyện ngắn This Is What It Means to Say Phoenix, Arizona được dựng thành phim với tên Smoke Signals. Leslie Marmon Silko, nhà văn nữ, sinh năm 1948 tại Albuquerque, New Mexico. Lúc nhỏ, bà theo học một trường thổ dân sau chuyển qua trường công lập và học đại học ở “University of Mexico”. Tác phẩm đầu tay là tập truyện ngắn Tony’s Story (1969). Truyện dài đầu tiên được xuất bản vào năm 1977 là Ceremony, là một trong những tác phẩm mở đầu cho phong trào phục hưng thổ dân. Tác phẩm được bàn cãi nhiều nhất là Almanac of the Dead vì đã đề cập đến những vấn đề cốt lõi liên quan đến chính sách kỳ thị thổ dân của người da trắng. Ngoài ra, Silko còn tham gia hoạt động trong phong trào nữ quyền. Trong tác phẩm Lullaby, bà chủ trương vận động người đồng chủng quay về với truyền thống đọc (oral tradition) nhằm phục hồi lại các giá trị căn bản của thổ dân đã bị cơ cấu văn minh tiêu diệt. Theo Hobson, nền văn chương thổ dân trong hơn ba mươi năm vừa qua chuyển dịch theo nhiều hướng khác nhau nhưng vẫn giữ được giọng điệu nền tảng của nó trong khi các nhà văn cố nâng tác phẩm lên tầm mức mới. Chẳng hạn nhà văn – cũng là một họa sĩ và nhà sản xuất video – Bently Spang. Spang sinh trưởng trong một gia đình nghệ sĩ thuộc bộ lạc Crow ở Billings, bang Montana, cho biết anh cố gắng sáng tác nhiều tác phẩm nhằm nói với nhiều thế hệ bằng tiếng nói của người thổ dân Mỹ. Tài năng nghệ thuật của anh phát lộ sau khi tốt nghiệp trung học. “Nếu không thường xuyên nói lên tiếng nói của chính chúng tôi, chúng tôi sẽ bị quên lãng”. Có người cho rằng tìm cách diễn tả bản sắc văn hóa của riêng mình là một điều nguy hiểm và chẳng lợi ích gì. Anh không chấp nhận quan điểm đó. Nó không làm anh chùn bước, mà trái lại “Điều đó càng làm tôi muốn diễn tả mình hơn nữa. Bởi vì nghệ thuật thổ dân chỉ có thể được thừa nhận bằng một điều duy nhất: diễn tả cái quá khứ của bộ tộc mình bằng một cái nhìn truyền thống và lãng mạn. Tôi tự thấy mình như là một tài liệu sống cung cấp bằng chứng cho thấy là tại sao chúng tôi có thể tồn tại ngày nay”. Tác phẩm của anh luôn luôn là một cách để giúp các thế hệ trẻ học biết về tổ tiên và truyền thống của họ bằng chính những người đồng chủng hơn là từ những người phi-Thổ Dân (non-Indians). “Tôi không muốn con cháu tôi học biết về bộ tộc Cheyenne của tôi từ một nền văn hóa khác”, anh cho biết. Nhiều tác phẩm văn chương của nhà văn thổ dân đã được đóng thành phim. The Lone Ranger and Tonto Fistfight in Heaven của Sherman Alexie được đóng thành phim Smoke Signals (1998). Truyện dài Skins (1995) của Adrian Lewis được đóng thành phim năm 2002. Tháng 12/2003, viện bảo tàng thổ dân “The National Museum of the American Indian” đã tổ chức đại hội phim ảnh lần thứ mươì hai. Có người cho rằng, văn hóa thổ dân chẳng có gì nhiều để nói. Sau một thời gian phát triển nó sẽ đến tình trạng bảo hòa. Nhưng theo Joseph Bruchac (chồng của Carol Bruchac), phụ tá giám đốc Greenfield, nền văn học thổ dân vẫn tiếp tục phát triển. Trong vòng mười lăm năm qua, “nhiều tác phẩm mới ra đời với nhiều ý tưởng mới”. Hiện nay, hầu hết những người thổ dân đều đọc tác phẩm của những nhà văn thổ dân. Số lượng độc giả không nhỏ: từ hai đến ba triệu. Kim Blaeser, giáo sư phụ giảng Anh Văn tại đại học Wisconsin-Milwaukee và là một nhà thơ thổ dân sinh trưởng trong vùng White Earth, bang Wisconsin, nhìn thấy triển vọng xa hơn của văn học thổ dân. “Từ quá lâu rồi, các dân tộc thổ dân đã được đại diện bởi những nhà văn, học giả, nhà làm phim phi-Thổ Dân. Chừng nào họ không đại diện cho chính họ thì họ sẽ vẫn tiếp tục là một dân tộc bị lệ thuộc”. Và Blaeser quả quyết: “Thế hệ mới của những nhà văn Thổ Dân sẽ nói với thế giới: chúng tôi là một phần của văn chương Hoa Kỳ và xa hơn thế nữa, là một phần của văn chương thế giới”.

      Tài liệu tham khảo:

• CNN, Reading into Native American Writers, 10/1/2004

• http://www.nativeamericans.com

• http://www.ou.edu/cas/nas/writers.html

• http://www.bookawards.bizland.com/native_writer_circle.htm