Bài đã viết đâu từ vài năm trước, không dưng giở ra đọc lại ngay lúc có tin thêm một người viết vừa lặng lẽ bỏ đi, Phạm Chi Lan.
Tuần trước lại hay tin trễ , Nguyễn Thụy Long, tác giả của Loan mắt nhung đã một thời làm say mê giới trẻ hay lang thang trên hè phố Sài gòn, cũng vừa mới mất ở Việt Nam…
… xin gởi theo như một nén tâm hương …

Cao Vị Khanh

Tuần trước người quen điện thoại cho hay tin họa sĩ Chóe tức Nguyễn Hải Chí đã mất. Những nét minh họa bén như dao khắc trên tuần báo Khởi Hành những năm 60-70 còn làm tôi ớn lạnh.

Hai tuần trước nữa tin ca sĩ Duy Khánh qua đời. Tiếng hát trúc trắc của miền Trung trục trặc dẫu chưa lần nào làm tôi thích vẫn rất quen thuộc trong cái sinh hoạt văn nghệ rất mực trăm-hoa-đua-nở của miền Nam ngay lúc bom đạn còn đương mù mịt.

Tháng trước, ở Úc, điêu khắc gia Lê Bá Đảng cũng bỏ đồng bỏ đá bỏ dao cọ mà đi…

Nhiều tháng trước, nhiều năm trước, nhà văn Mai Thảo, nhà thơ Nguyễn Tất Nhiên… đã bỏ đi, lâu hơn nữa những Việt Hùng kép đẹp của Đầu xanh vương khổ hận, Hùng Cường kép mùi của Tướng cướp Bạch Hải Đường, nhà văn kịch tác gia Vũ Khắc Khoan của Thần tháp rùa, nhạc sĩ Phạm Đình Chương của Mộng dưới hoa, nhạc sĩ Trúc Phương mà ai đã có lần qua cổng một trung tâm nhập ngũ nào đó mà lại không nhớ thứ ngôn ngữ đặc biệt làm bằng dấu đôi tay, nhạc sĩ Trầm Tử Thiêng với cái phát giác rụng rời ta nghiêng vai nghe lại cuộc đời thì hãi hùng hoàng hôn trờ tới, rồi Nguyên Sa của nắng Sài gòn anh đi mà chợt mát, rồi còn Lê Uyên Phương và Vũng lầy của chúng ta, … rồi ở tận bên nhà Út Trà Ôn ông-cò-quận-chín, lâu lâu hơn nữa nhà thơ nhà báo Thanh Nam của Bài hành bốn mươi… Bao nhiêu tên tuổi của một thời đã lần lượt bỏ cuộc chơi mà đi mất… Và còn ai nữa… còn ai nữa…

Tích nhân dĩ thừa hoàng hạc khứ
Thử địa không dư hoàng hạc lâu

Mặt đất này rồi đến lúc trơ trụi như cái lầu không khi người xưa cởi hạc vàng đi mất. Ánh chiều tà còn lại của một ngày xa xứ rồi sẽ đìu hiu biết bao nhiêu…

Có những tên tuổi rất quen và còn bao nhiêu tên tuổi không quen biết, đã đến rồi đi, giữa cơn trường hận này…

Hơn hai mươi mấy năm trước, giựt mình bỏ chạy, có mấy người liệu được ngày gởi thây đất khách. Vậy mà ngày về rồi xa lắc xa lơ… Rồi tuổi tác, rồi bệnh hoạn, rồi gói mộng mà đi…

Cái chuyện người nhắm mắt xuôi tay cũng thường như cái chuyện người mở mắt chào đời, hằng hà sa số, ai hơi đâu mà kể lể. Có họa chăng mấy kẻ thân thích hoặc khóc hoặc cười… Mà điều, trong cái hoàn cảnh dở khóc dở cười của tôi, của anh của chị, của những người nửa đời nửa đoạn sao nghe ra cứ thấy bùi ngùi làm sao… Có một cái gì đó đã qua đi, đang qua đi và sẽ qua đi mất… Cái gì đó là cái thời của chúng ta liền với một khoảnh đất, dù vinh quang hay tủi nhục, vẫn là suốt một thời chúng ta đã góp mặt, cùng khóc cười theo vận nước nổi trôi.

Tùng cúc lưỡng khai tha nhật lệ
Cô chu nhất hệ cố viên tâm

Giọt nước mắt ngày nào. Tấm lòng vườn cũ. Chữ của Đào-Tiềm-lưu-lạc lâu lâu nhớ lại mà thấy tội nghiệp nhau đến não nùng.

Xứ người hai mươi mấy năm vẫn thấy lạ trời lạ đất. Làm sao không lạ lẫm những tấm lòng. Còn lại chút quen-hơi-bén-tiếng dẫu không thân thích nghe ra rất ruột rà. Những tơ-lòng-đã-cũ cứ làm nhớ triệu điều tha thiết cũ. Ở đây đôi khi nghe lại một tiếng hát một đoạn nhạc đã nghe từ khi còn ở quê lòng bỗng bồi hồi như thấy lại mình một ngày nào ở đó, đọc một câu thơ một bài văn của một người mình đã mến mộ từ khi chưa đi xa lòng bỗng thấy như thâu ngắn lại được chút nào cái khoảng cách trời cách biển. Làm như có một cái gì đó lẫn lộn giữa quê hương và người nghệ sĩ, phải không. Trong một liên hệ nhân quả nào đó, có phải nghệ sĩ là kẻ đã thừa hưởng cái tài hoa của dân tộc, ân huệ của đất đai thổ trạch, của sông ngòi kinh rạch, của mùa màng thời tiết nơi họ đã được sanh ra, lớn lên và un đúc nên vóc nên tài. Họ đã nhận được ơn phước nhiều hơn người khác nên họ đã bằng lòng làm cái kiếp tằm trả nợ dâu. Có phải phù sa hồn hậu của hết miền lục tỉnh đã trộn lộn lại cho mình ên ông Út ở Trà Ôn cái hơi vọng cỗ nghe mùi đến tận mạng. Có phải thi sĩ là kẻ đã thở cùng hơi với hương đồng cỏ nội, đã nhịp cùng mạch sống với sông nước làng quê … cho nên nghe họ hát ca, viết văn làm thơ, vẽ khắc … như thấy cả một trời quê hương dựng lại. Ờ… họ dính liền với quê hương như một. Nghe họ là nghe quê hương lên tiếng. Đọc họ như thấy lại vóc dáng của quê hương, vào một lúc nào đó, khi có ta ở đó.

Mấy chục năm nay cứ bám víu vào họ mà sống, mà buồn vui… mà tự nhủ còn đó còn đó… cái thời của chúng ta.

Có nhớ không chính những nét vẻ của Chóe đã làm nôn nao người thầy trẻ mỗi tuần chờ báo Khởi Hành trong một tiệm sách nhỏ dưới gốc cây me già ở một tỉnh miền tây. Những năm 70. Không khí tỉnh lẻ. Cái gì cũng chừng chừng phải phải. Ông thầy trẻ hai mươi mấy tuổi lại cứ thích để tóc dài, quần jean bạc thếch áo phạch banh nút ngực… thả lang ngoài phố như một tên du đảng.. Ờ nét vẻ của Choé ngang tàng trái cựa y hệt như một tuổi thanh niên cứ muốn thách đố với đời.

Vài năm trước nữa, những chiều thứ bảy thả dài trên hè phố Lê Lợi, đợi nắng tắt, kéo nhau vào quán Cái Chùa, gọi tách cà phê hay ly trà chanh, đốt điếu thuốc thả khói loanh quanh để nghe Jo Marcel hát Phạm Đình Chương qua cái máy nhạc đặt phía sau lưng người đàn bà có cặp chân dài nhất Sài gòn chưa gặp em tôi đã biết rằng có người thiếu nữ đẹp như trăng… Giọng gọi tình mà nghe ra lời ruồng rẫy.

…Và lần nào em nhớ không, sao mà mình phục ông Lê Uyên Phương tới sát đất, khi từ căn gác trọ theo em xuống phố trưa nay đang còn nhức mỏi đôi vai…

Vâng những người nghệ sĩ đó họ đã nói giùm ta điều ta nghĩ -mà nói rất điệu, vào một lúc nào đó, ở một chỗ nào đó… Và như vậy, họ chính là ta vào lúc ấy, ở chỗ ấy… Cái lúc cái chỗ ở riết thành quen mà xa rồi là nhớ ơi là nhớ. Cái chỗ người ta nói tiếng Việt Nam, hát tiếng Việt Nam, làm thơ viết văn bằng tiếng Việt Nam, yêu nhau bằng tiếng Việt Nam và gây gổ chửi rủa bằng tiếng Việt Nam… Họ là tiếng nói của một thời, là nhân dáng của một thời. Nghe họ thấy họ làm như còn thấy lại một mảnh giang sơn đã rách bươm… Đọc họ nhìn họ như còn thấy lại cái góc vườn cũ, của lần gặp đầu, của buổi chia tay, một đường phố thuộc, một xóm nhà quen, những giòng sông hẹn, những bến đò đưa… Những ca nhạc sĩ của một thời, những văn thi sĩ, những họa sĩ đã rung lòng theo nhịp rung của thời đại, những năm giặc giã, những năm chia lìa, bây giờ đang lần lượt ra đi, mang theo với họ sợi dây chằng giữ con thuyền lưu lạc với cái bến cũ đìu hiu.

Họ bỏ đi, chúng ta mất thêm lần nữa, quê hương.

Và nhất là nhìn từ một góc nào đó, họ còn là hình ảnh của sự tái tạo từ tro than, của sự phục sinh từ cơn bức tử. Hay nói cách khác, của một giấc mơ vĩnh cữu về một cảnh đời tạm bợ.

Họ đi rồi, bỏ lại dở dang ta, những hồi mơ xuân hiếm muộn.

Jorge Luis Borges. Tâm hồn thi sĩ có bao giờ thôi ước hẹn với thanh xuân.

Khi những ngôi sao bắt đầu tắt lửa, vòm trời giống y như một cõi lòng trống trơn.

CAO VỊ KHANH

bài đã đăng của Cao Vị Khanh

• Chuyện chiếc cầu trên sông Mỹ Thuận - 15.10.2009
• "Bonjour Vietnam" - 30.09.2009