Ca sĩ/Nhạc sĩ Bob Dylan có sự nghiệp âm nhạc trải dài hơn nửa thế kỷ, sáng tác và không ngừng tự đổi mới chính mình: 11 lần giải Grammy, giải Oscar năm 2001 với ca khúc “Things Have Changed,” giải Pulitzer năm 2009 dành cho bộ môn âm nhạc, giải Quả Cầu Vàng và nhiều giải thưởng khác. Và bây giờ là Nobel Văn Chương 2016. Nhiều người hâm mộ Dylan tán đồng, cũng rất nhiều người (cũng hâm mộ âm nhạc Dylan) phản đối, cho rằng âm nhạc và văn chương là hai thể loại cần tách biệt.
1. Anh/Chị có thích nhạc, chất thơ, và ý tưởng trong ca từ của Bob Dylan? Anh/Chị nghĩ thế nào về giải thưởng Nobel Văn Chương năm nay dành cho nhạc sĩ Bob Dylan?
Nói về “thích” thì tôi thích Bob Dylan như một ca sĩ trước nhất, rồi kế đó như một nhạc sĩ.
Cá nhân tôi thích giọng nhừa nhựa của anh ta, và cái tư cách theo tôi vừa kể lể vừa bất cần, vừa nỉ non vừa dạy dỗ, vừa tâm tình vừa ban bố một thông điệp. Tôi thích âm điệu của nhạc Dylan. Mỗi người viết nhạc, cũng như người làm thơ, thường có một loại âm điệu “chữ ký” của họ; nghe thoáng qua là biết, hay có thể đoán, là của họ. Nhạc Dylan cũng vậy, tuy nhiên có nhiều bài dù có cùng “hơi hướm” chung của anh ấy nhưng âm điệu vẫn khác biệt nhau đủ để không nhàm chám. Thí dụ như It Ain’t Me Babe so sánh với Like A Rolling Stone. Giống nhau, nhưng cũng rất khác nhau.
Một điểm nữa tôi thấy về nhạc Dylan là tuy thuộc loại “kể lể dài dòng” nhưng mỗi bài mang một ý tưởng, một câu chuyện, một ý nghĩa với đầy đủ chi tiết chứ không phải chỉ vài mươi chữ lập đi lập lại suốt như của nhiều nhạc sĩ khác.
Đối với tôi, bài hát của Dylan mang “chất thơ” nhất và tôi thích nhất là “Blowin’ in The Wind”.
How many roads must a man walk down
Before you call him a man?
How many seas must a white dove sail
Before she sleeps in the sand?
Yes, and how many times must the cannon balls fly
Before they’re forever banned?
The answer, my friend, is blowin’ in the wind
The answer is blowin’ in the wind
Yes, and how many years can a mountain exist
Before it’s washed to the sea?
Yes, and how many years can some people exist
Before they’re allowed to be free?
Yes, and how many times can a man turn his head
And pretend that he just doesn’t see?
The answer, my friend, is blowin’ in the wind
The answer is blowin’ in the wind
Yes, and how many times must a man look up
Before he can see the sky?
Yes, and how many ears must one man have
Before he can hear people cry?
Yes, and how many deaths will it take ’till he knows
That too many people have died?
The answer, my friend, is blowin’ in the wind
The answer is blowin’ in the wind
(http://www.lyricsfreak.com/b/bob+dylan/blowin+in+the+wind_20021159.html)
Nói về giải Nobel Văn Chương thì theo tôi biết xưa nay nó đã nhiều lần bị chỉ trích về việc ai được chấm thắng giải. Nhiều người cho rằng có một sự thiên vị thường xuyên trong việc chấm giải, mặc dù có thể chỉ là vô tình. Đó là vì hội đồng chấm giải là người Thụy Điển, còn những tác phẩm văn chương được đề cử thường được sáng tác bằng nhiều ngôn ngữ của nhiều dân tộc từ nhiều nền văn hóa khác nhau, và phần lớn chúng đã được dịch qua một ngôn ngữ khác như Anh hoặc Pháp hoặc Đức chẳng hạn. Người ta chỉ trích rằng các giáo sư Thụy Điển trong hội đồng giám khảo dù có thông thái cách mấy cũng làm sao có thể so sánh một cách chính xác, và trung lập, về giá trị văn chương của, thí dụ như, những bài thơ của một thi sĩ Đông Dương đã dịch qua Anh ngữ với những “đại tiểu thuyết” viết bằng tiếng Pháp của một văn sĩ người Pháp cũng như so sánh chúng với một tác phẩm viết từ một thổ ngữ ở Phi Châu đã được ấn hành bằng tiếng Đức? Người ta cho rằng giải thưởng nầy đã nhiều lần được ban cho những tác giả xuất thân từ những ngôn ngữ, văn hóa, và ngay cả quan điểm chính trị tương đồng với hội đồng giám khảo.
Nhiều người do đó xem giải Nobel Văn Chương tuy có danh tiếng lớn nhưng giá trị thực sự của nó mang tính cách tương đối, hay chịu ảnh hưởng chính trị. Nói chung là hầu như năm nào cũng có người chỉ trích về giải Văn Chương trên phương diện nầy hay phương diện khác. Do đó nếu năm nay có những chỉ trích khi Bob Dylan được tuyên bố trúng giải thì cũng không phải gì là lạ.
2. Trong cương vị người viết, anh/chị nghĩ giải thưởng Nobel văn chương năm nay sẽ có tác động gì với việc viết và đọc tiểu thuyết, nghệ thuật tiểu thuyết, và văn chương nói chung?
Thật tình mà nói tôi không biết giải thưởng Nobel Văn Chương năm nay có tác động gì đến việc viết và đọc và nghệ thuật tiểu thuyết cũng như về văn chương nói chung hơn mọi năm khác hay không. Nói đúng hơn là tôi không nghĩ như vậy.
Đó là vì giải Nobel Văn Chương thường là một bất ngờ cho nhiều người, kể cả người được thắng giải. Khó có thể biết trước ai sẽ thắng giải và thể loại văn chương hay trường phái nào có nhiều hy vọng được thắng giải. Và có rất nhiều tác giả nổi tiếng được ái mộ lâu đời không bao giờ được hội đồng giám khảo ghé mắt đến. Có không ít tác giả hầu như vô danh sau khi thắng giải một năm nào đó xong rồi biến mất luôn khỏi văn trường thế giới. Nghe nói người thắng giải năm ngoái, ký giả Svetlana Alexievich, không hề biết bà đã thắng giải cho đến khi nhà báo gõ cửa nhà bà xin được phỏng vấn. Có lẽ Bob Dylan cũng bất ngờ khi biết mình trúng giải nên mấy tuần sau anh ta mới lên tiếng cám ơn về chuyện nầy.
Nói chung là, theo tôi, giải thưởng Nobel Văn Chương năm nay cũng như mọi năm sẽ không làm thay đổi gì cả. Người ta vẫn sáng tác những gì người ta có khuynh hướng, có nhu cầu và có sở thích sáng tác. Không ai thay đổi hướng đi văn chương của mình để hy vọng được lọt vào mắt xanh của hội đồng giám khảo. Đó là vì không ai có thể đoán được họ muốn gì trong những năm tới. Và, theo ý tôi, có lẽ không một nghệ sĩ chân chính nào ngồi xuống sáng tác một tác phẩm với mục đích để mong chiếm được một giải thưởng gì đó thay vì để phục vụ nguồn cảm hứng từ nội tâm của mình.
3. Các giải Nobel Văn Chương gần đây cho thấy sự chuyển mình trong khuynh hướng tuyển chọn: Nobel năm 2013 dành cho Alice Munro nhà văn chuyên viết truyện ngắn, Nobel năm 2015 dành cho Svetlana Alexievich thuộc lãnh vực báo chí/phi hư-cấu, và năm nay 2016 dành cho ca sĩ/nhạc sĩ Bob Dylan. Anh chị có nghĩ rằng đây là cách Hội Đồng Nobel muốn mở rộng biên giới của văn chương ra các lãnh vực khác của thuộc khoa nhân văn như triết học, lịch sử, phê bình, trình diễn? Anh/chị nghĩ gì về khả năng giải Nobel Văn Chương dành cho một nhà làm phim, viết kịch bản phim, hay đạo diễn?
Giải thưởng Văn Chương 2016 được phát cho Bob Dylan vì anh “đã sáng tạo những diễn đạt mang thi chất mới mẻ trong truyền thống ca nhạc vĩ đại của Mỹ Quốc” ("for having created new poetic expressions within the great American song tradition")
Có lẽ định nghĩa chữ “văn chương” trong khuôn khổ của giải Nobel Văn Chương đang được nới rộng ra để bao gồm các phạm trù “láng giềng” của văn chương thuần túy cổ điển. Nếu một ca nhạc sĩ được ban giải nầy năm nay thì không có gì ngạc nhiên nếu một nhà làm phim, viết kịch hay đạo diễn cũng sẽ thắng giải trong những năm sắp đến. Tôi không có vấn đề gì về chuyện nầy vì theo tôi văn chương là một “chi nhánh” của nghệ thuật và những chi nhánh khác trong nghệ thuật cũng nên/cần được công nhận và tưởng lệ nếu xứng đáng.
Tuy nhiên tôi cũng thông cảm với những người lên tiếng phản đối cho rằng làm như vậy là vượt ra ngoài khuôn khổ đã chuẩn định của người lập ra giải nầy, Albert Nobel. Theo di chúc của ông, giải Văn Chương dành cho tác giả của bất cứ quốc gia nào đã sáng tác “những tác phẩm nổi bật nhất theo một đường hướng lý tưởng trong lãnh vực văn chương” (“in the field of literature the most outstanding work in an ideal direction” hay nguyên văn tiếng Thụy Điển là “den som inom litteraturen har producerat det mest framstående verket i en idealisk riktning”). Họ sẽ nói rằng di chúc của Albert Nobel nói rõ là “văn chương” chớ không phải “nghệ thuật”. Người ta lo ngại rằng sự “nới rộng” hiện nay sẽ tiếp tục nới rộng hơn nữa đến khi giải Nobel Văn Chương bị pha loãng đi và không còn mang ý nghĩa cũng như giá trị nguyên thủy của nó nữa.
Đối với tôi, một người thường có cái nhìn nghiêm khắc và đôi lúc tiêu cực, thì cũng rất có thể sự nới rộng của giải Nobel Văn Chương trong những năm gần đây chỉ là một hiệu quả phụ vô tình mà thôi.
Đó là vì tôi cũng cho rằng bất cứ hội đồng giám khảo của giải văn chương nào cũng thường nghiêng về những tác giả và tác phẩm thích hợp với quan điểm văn chương, và xã hội cũng như chính trị, của họ. Xin nói rõ đây không phải là một lời chỉ trích mà là một nhận định. Theo tôi thì văn chương là hầu như hoàn toàn chủ quan. Không phải như toán học, 1+1 = 2, văn chương được cảm nhận bằng tâm thức riêng tư của mỗi người. Tùy trình độ, nguồn gốc văn hóa cũng như thân thế lẫn vị thế trong xã hội mà mỗi người cảm nhận một tác phẩm hay tác giả một cách khác nhau. Đó là chưa kể đến bản tính cá biệt của mỗi người. Và từng thời điểm trong đời họ. Do đó bất cứ giải văn chương nào cũng chỉ có tính cách tương đối và chủ quan. Thay đổi ban giám khảo thì hầu như chắc chắn danh sách người thắng giải cũng thay đổi.
Trong trường hợp nầy, theo tôi, hội đồng giám khảo Nobel Văn Chương có khuynh hướng dựa trên những tiêu chuẩn liên quan đến hoàn cảnh xã hội và thân thế của các tác giả (so với văn trường thế giới) hơn là dựa trên các tiêu chuẩn liên quan trực tiếp đến giá trị văn chương/nghệ thuật thuần túy của các tác phẩm của họ. Vì thế, thể loại của các tác phẩm không còn là tiêu chuẩn lựa chọn chủ yếu nữa. Vì thế, họ không đặt nặng vấn đề trong việc giới hạn những chọn lựa của họ trong lãnh vực văn chương theo định nghĩa truyền thống nữa. Do đó, hiệu quả phụ là những “chi nhánh” khác trong nghệ thuật nói chung bắt đầu xuất hiện.
Nói về ca cóng, theo tôi hai “ông thần” này, BD và LC, đều ca rất xoàng, chí ít về mặt kỹ thuật. Bằng chứng là, nói chung, thấy trên youtube những sáng tác ca khúc của hai ông do những ca sĩ khác hát hầu như đều nghe hay và “bắt mồi” hơn, và có khi là hay và “bắt mồi” hơn RẤT nhiều; hoặc ít ra, mặt khác, có một cảm nhận rằng, hát thế mới là hát (chí ít về mặt kỹ thuật). Thí dụ như bài Hallelujah, Jackie Evancho, phong cách cổ điển, Jeff Buckley, phong cách nhạc đại chúng hay đại khái thế, hát rất nghệ thuật hơn nhiều, mặc dù tính chất basso trong chất giọng của LC rất ư là tuyệt vời, độc đáo và truyền cảm chi lạ, nhất là khi ông vào những lúc (như) thì thầm những nốt thấp nhất ở những register thấp nhất đối với giọng ca của riêng mình. Và rứa, theo tôi, hát như những ca sĩ kia, mới là hát.