Nhà văn/nhà thơ Trần Mộng Tú trả lời vắn tắt chung trong những câu hỏi bàn tròn về Alice Munro và Thể Loại Truyện Ngắn (xin xem câu hỏi cuối bài)
Trước khi được biết đến Alice Munro thì tôi gặp gỡ Yasunari Kawabata.
Nhà văn Nhật Yasunari Wakabata, giải Nobel văn chương 1968, (người đầu tiên của Nhật đoạt giải), ông có viết nhiều truyện dài, nhưng được coi là tác giả sở trường về truyện ngắn (TN).
Ông coi những TN của mình là những bài thơ ông viết lại thành truyện. Thơ thì chắc là ngũ ngôn vì một số TN của Kawabata được gọi là truyện trong lòng bàn tay.
Kawabata chính là người mở cánh cổng của ngôi làng văn học cho tôi bước vào TN vì trong truyện dài của ông, tôi cũng có thể cắt ra thành từng TN.
Nhà văn Alice Munro, người chuyên về TN vừa đoạt giải Nobel văn chương năm 2013 (Người đầu tiên của nước Canada và là người phụ nữ thứ 13 trên thế giới, đoạt giải) đã có lần trả lời một cuộc phỏng vấn của The Paris Review vào năm 1994 về cách viết TN của bà.
It’s sort of like a love affair: you’re getting out of all the disappointment and misery by going out with some new man you don’t really like at all, but you haven’t noticed that yet. Then, I will suddenly come up with something about the story that I abandoned; I will see how to do it. But that only seems to happen after I’ve said, No, this isn’t going to work, forget it.
À, thì ra là thế! Bà coi cách viết TN của mình như một cuộc ngoại tình, tình cờ. Khám phá ra ở người đàn ông lạ đó một điều gì, rồi khi đúng, khi sai, khi buông, khi nắm.
Hình như cái TN đó chỉ thành hình khi bà đã tính vứt nó đi như vứt một cái Love Affair.
TN của bà quả thật như thế. Sâu sắc, ngắn gọn, nhưng không dắt độc giả vào một kết luận nhất định nào. Đọc giả tự suy nghĩ lấy.
Vậy TN là gì.
Kawabata chuyên dùng những đề tài ngay chính đời sống chung quanh ông, quê hương ông. Những chuyện rất đời thường của người Nhật xẩy ra hàng ngày trên đất Nhật. Ông có một cái nhìn đời sống rất bén nhậy và rất thơ. Dù trong những câu chuyện có u uất, có tự vận vẫn thấy có cái thơ mộng.
Truyện Ngắn của Alice Munro theo riêng tôi là những pho tiểu thuyết rút ngắn lại. Bà đưa độc giả vào truyện, rồi độc giả cứ lang thang trong truyện của bà và tự tìm chỗ nghỉ chân, tự tìm lấy đường ra.
Cách viết của Munro là bà đi ngang vào câu chuyện, bà không làm dàn bài theo kiểu cổ điển. Bà lôi độc giả tham dự vào những suy nghĩ của bà và độc giả tự tìm đoạn kết của câu chuyện bà kể. Đôi khi một nhân vật bà cho vào hai, ba TN khác nhau. Nếu độc giả biết nối kết lại, có thể thành một truyện dài. Cách viết này khó lắm, không phải ai cũng viết được.
Khác với truyện dài, đề tài để viết TN là những câu chuyện, sự kiện của đời sống ngay bên cạnh mình. Đề tài thì rất nhiều, ai cũng nhìn thấy, nhưng viết như thế nào, để trở thành những TN đặc sắc là một câu hỏi.
Theo bà Munro,TN là chuyện “bên lề” nhưng những “bên lề” này khai thác như thế nào thì lại tùy theo bản lãnh của từng tác giả.
Bà Munro cho rằng những tác phẩm to tát, đồ sộ thì nhường cho đàn ông, vì trên thực tế nhiều pho tiểu thuyết vĩ đại do các tác giả nam giới viết, trừ một số rất ít như: Cuốn Theo Chiều Gió (Gone With The Wind-Magaret Mitchell), Đỉnh Gió Hú (Wuthering Heights- Emily Bronte) v.v. Nhưng cũng trên thực tế , không ai mang một TN “Hay” ra so sánh với một cuốn tiểu thuyết, vì đó là hai thế giới riêng biệt. Viết một TN hấp dẫn độc giả không phải là một việc làm dễ, đó là một việc làm to tát, dù tác giả là đàn ông hay đàn bà.
TN hay không nhất định phải lệ thuộc về quốc gia, thời gian hay hoàn cảnh xã hội, phái tính của người viết.
TN “hay” chỉ được viết ra bởi một cây bút có “thiên tài.”
Tôi không băn khoăn như bà Alice về chuyện người phụ nữ viết văn là đối tượng tình dục của các cây bút đàn ông. Vì bất cứ ở đâu trên mặt đất này, chẳng cần phải viết lách gì cả, phụ nữ luôn luôn là đối tượng tình dục của tất cả đàn ông, không riêng gì cho đàn ông viết văn.
Vậy thì phụ nữ cứ viết đi, viết cho hay. Chuyện đối tượng tình yêu hay tình dục cho các ông cứ vứt bỏ sang một bên hay coi như : “It’s sort of like a love affair”- Chữ của Alice Munro.
Trần Mộng Tú
Những Câu Hỏi cho Bàn Tròn về Alice Munro và Truyện Ngắn:
(1) Trong giới văn học và xuất bản ở Mỹ hiện nay, tuy trong thời đại internet và social media, truyện ngắn không được đánh giá trị cao như truyện dài. Những nhà văn trẻ thường bắt đầu với truyện ngắn như một cách “học nghề,” nhưng sau đó bước chân vào truyện dài như một lẽ dĩ nhiên. Alice Munro, Raymond Carver, Lydia Davis và Lorrie Moore được coi là ngoại lệ, vì đây là những nhà văn nổi tiếng với những cải cách trong thể truyện ngắn. Hiện số mệnh truyện ngắn trong giới văn học Việt trong và ngoài nước như sao? Truyện ngắn có được giới độc giả Việt đánh giá cao hơn truyện dài không? Tại sao?
(2) Chúng ta có Cung Tích Biền, Trần thị Ngh., Lê thị Huệ, Nguyễn Thụy Long, Nguyễn Xuân Hoàng, Sơn Nam, Bình Nguyên Lộc, Trần Vũ, Nguyễn thị Thảo An, Phạm thị Hoài, Nguyễn Ngọc Tư, Linh Đinh, Lâm Chương (có thể coi Lâm Chương như một nhà văn viết novella – thể truyện giữa “ngắn” và “dài”), McAmmond Nguyễn thị Tú, Lê Minh Hà, Lê Minh Phong, v.v… là những nhà văn đặc sắc ở thể truyện ngắn. Yếu tố nào là yếu tố chung của các nhà văn viết truyện ngắn đã tạo ra sự chú ý từ độc giả? Ngoài ra, yếu tố nào là đã tạo cho họ vị trí cá biệt trên văn đàn? Những yếu tố này có phải cũng là những yếu tố định nghĩa cho sự sinh tồn của truyện ngắn?
(3) Có cần nên có ranh giới giữa truyện ngắn và truyện dài? “Ngắn” và “dài” nên là bao nhiêu trang? Một truyện ngắn có thể mô tả một thời gian dài tương đương như truyện dài (10, 20, 50 năm), hay phải ngắn hơn? Nên chú ý việc Alice Munro đã “phá giới” về yếu tố thời gian, không gian, và quan điểm cá nhân của các nhân vật. Trong các truyện “Axis,” The Bear Comes Over the Mountain,” và “Runaway,” Alice Munro cho độc giả trải nghiệm một quãng thời gian dài trong đời sống của các nhân vật chính. Bà không áp dụng một quan điểm (point of view) nhất định trong cách kể truyện, mà di chuyển từ cái nhìn của từng nhân vật, bất kể đàn ông hay đàn bà, làm ta nghĩ đến phim Rashomon của Kurosawa. Trong bối cảnh văn học Việt Nam, đã có nhà văn nào “phá giới” giữa quy luật truyện ngắn và truyện dài chưa? Tại sao chúng ta chưa chịu phá giới thường xuyên hơn?
(4) Trong một cuộc phỏng vấn với tạp chí The Paris Review, Alice Munro nói rằng “[Hồi còn trẻ] tôi đã mê đọc Eudora Welty, Flannery O’Connor, Katherine Ann Porter, Carson McCullers. Tôi nghĩ nhà văn đàn bà có khả năng viết về những điều quái dị, hoặc những chuyện bên lề …. Còn tiểu thuyết vĩ đại trong giòng chính về hiện thực là giang sơn của đàn ông.” (“I loved Eudora Welty, Flannery O’Connor, Katherine Ann Porter, Carson McCullers. There was a feeling that women could write about the freakish, the marginal…. [But] the mainstream …. big novel about real life was men’s territory,” http://www.theparisreview.org/interviews/1791/the-art-of-fiction-no-137-alice-munro.) Hiện tượng “nhà văn đàn bà viết về những điều quái dị hoặc chuyện bên lề” và đàn ông “viết về những đề tài vĩ đại” có phản ảnh bối cảnh văn học Việt Nam của ngày hôm nay hay không? Hay hiện tượng này đã được đảo ngược, với một số nhà văn đàn ông Việt viết theo thể magic realism như một cách theo mốt, nhằm tránh bị kiểm duyệt, hoặc do nỗi “cô đơn” trong một thực tại nghiệt ngã của những biến cố xã hội và lịch sử mà Gabriel García Marquez đã đề cập trong diễn văn nhận giải văn chương Nobel năm 1982 của ông?
(5) Liên hệ với câu hỏi (4) ở trên. Những điều “quái dị hoặc bên lề” ở vùng Ontario của Alice Munro có còn “quái dị” khi áp dụng vào bối cảnh văn chương Việt Nam hay không? Tại sao một số độc giả Việt Nam nghĩ rằng truyện của Alice Munro có phần “ảm đạm”? Định nghĩa “ảm đạm.” Hiện nay, ai là những nhà văn “ảm đạm” của Việt Nam?
(6) Yếu tố địa lý – vùng Ontario ở miền Trung của Canada – là bối cảnh chính trong nhiều truyện ngắn của Alice Munro. Yếu tố không gian/địa lý có quan trọng trong truyện ngắn Việt Nam hay không? Tại sao (không hay có)?
(7) Trong cuộc phỏng vấn với Paris Review, Alice Munro cũng thố lộ bà đã bị băn khoăn/phiền não khi đọc D.H. Lawrence lần đầu tiên trong đời. Bà thường bị xáo động bởi cách các nhà văn đàn ông định nghĩa khái niệm tình dục của phụ nữ. (“I was terribly disturbed when I first read D. H. Lawrence. I was often disturbed by writers’ views of female sexuality. “) Bà tự chất vấn “làm sao tôi có thể thành một người viết khi tôi là đối tượng [tình dục] của các nhà văn khác” (“[H]ow I can be a writer when I’m the object of other writers?”). Ta nghĩ sao về những băn khoăn của Alice Munro nếu đối chiếu với đề tài tình dục trong văn học Việt Nam ở hải ngoại và trong nước? Nhà văn nữ viết truyện ngắn về đời sống phụ nữ Việt ở trong và ngoài nước hiện có còn bị coi là “đối tượng” của các cây bút đàn ông khác? Tại sao?